Νέες καταγγελίες και αποκαλύψεις για σεξουαλική θυματοποίηση των παιδιών ήρθαν και πάλι στο φως επιβεβαιώνοντας πως πρόκειται για ένα κοινωνικό πρόβλημα με βαθιές ρίζες και έκταση που ίσως δεν μπορούμε καν να συλλάβουμε. Για αυτό το μείζον κοινωνικό πρόβλημα συνομιλήσαμε με τον Γιώργο Νικολαϊδη, Διευθυντή Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας για το Παιδί και τέως Προέδρου της Επιτροπής Lanzarote του Συμβουλίου της Ευρώπης.
-Κύριε Νικολαϊδη υπάρχει κάποια εκτίμηση για την πραγματική διάσταση του προβλήματος;
Το μόνο σίγουρο είναι πως βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Πριν 10 χρόνια περίπου εκπονήσαμε τη μεγαλύτερη έρευνα που έχει γίνει στην Ελλάδα για το ζήτημα και επιπλέον ήμασταν επικεφαλής έρευνας που διεξήχθη σε εννέα βαλκανικές χώρες παράλληλα. Η έρευνα έγινε σε όλη τη χώρα μέσω ανώνυμων ερωτηματολογίων σε περίπου 15.000 παιδιά. Έτσι όσον αφορά την Ελλάδα: 16-17% αναφέρουν κάποιου είδους σεξουαλική κακοποίηση, 7,6% είναι τα περιστατικά σεξουαλικής θυματοποίησης στα οποία σημειώθηκε και σωματική επαφή. Το 3% αφορά βιασμό ή απόπειρα βιασμού. Παράλληλα, καταγράφοντας όλες τις καταγγελίες σε όλους τους αρμόδιους φορείς και ΜΚΟ διαπιστώσαμε πως τελικά μαθαίνουμε μόνο το 0,07% των περιστατικών. Τα υπόλοιπα δεν θα τα μάθουμε ποτέ.
-Υπήρχαν διαφοροποιήσεις των ποσοστών μεταξύ αστικών κέντρων και επαρχίας;
Όχι ήταν παντού ίδια η εικόνα. Αυτό που συνήθως πιστεύουμε πως τάχα οι παραδοσιακές κοινωνίες είναι πιο απρόσβλητες από τέτοια φαινόμενα είναι μύθος. Τα ποσοστά είναι παρόμοια και σε αστικές και σε αγροτικές περιοχές. Αυτό που συμβαίνει είναι πως στις παραδοσιακές κοινωνίες είναι λιγότερο πιθανό να μιλήσει το παιδί, έτσι δεν γίνονται γνωστά τα περιστατικά. Στις αστικές είναι πιο συχνό να μιλάει.
-Είναι ίδια τα ποσοστά για τα κορίτσια και τα αγόρια;
Αυτό που επιβεβαιώθηκε με αυτή την έρευνα, αλλά και με έρευνες που εκπονήθηκαν την ίδια περίοδο στην Ανατολή και στην Ασία είναι πως τα ποσοστά είναι πιο μοιρασμένα ανάμεσα στα δύο φύλα απ’ ό,τι πιστεύαμε με σαφή υπεροχή των κοριτσιών, αλλά όχι και τόσο μεγάλη. Οι διαφορές είναι σχεδόν ασήμαντες όσον αφορά τις μικρότερες ηλικίες, ενώ στους εφήβους τα κορίτσια θυματοποιούνται πολύ περισσότερο από τα αγόρια. Η θυματοποίηση σε πολύ μικρές ηλικίες (5-7 ετών) οφείλεται στο γεγονός πως αυτό ελκύει τους θύτες είναι ακριβώς η έλλειψη χαρακτηριστικών του φύλου, είναι η παιδικότητα, η αφυλία. Και για αυτό τον λόγο αυτό δεν βλέπουμε μεγάλες διαφορές στη θυματοποίηση των δύο φύλων. Ενώ όσο προχωράμε προς την εφηβεία, οι χαρακτήρες θυμίζουν περισσότερο τον βιασμό μεταξύ ενηλίκων. Εκείνο που μας είχε κάνει εντύπωση σε εκείνη την έρευνα ήταν ότι βρίσκαμε πολύ αυξημένα τα ποσοστά θυματοποίησης των αγοριών στο Ρέθυμνο της Κρήτης, σχεδόν μια αντιστροφή της αναλογίας. Η έρευνα είχε γίνει στην Κρήτη την άνοιξη του 2011 και λίγους μήνες μετά τον Δεκέμβριο αποκαλύφθηκε πως ο προπονητής του ΑΓΟΡ, Νίκος Σειραγάκης είχε εμπλέξει ίσως και εκατοντάδες αγόρια σε ένα δίκτυο παιδοφιλίας.
-Πώς μπορεί η κοινωνία και η Πολιτεία να δώσει έμφαση στην πρόληψη;
Η πρόληψη είναι προτιμότερη από την αντιμετώπιση. Πώς; Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, το να μάθουν νωρίς όχι τόσο την ανατομία των οργάνων, όπως γινόταν παλιά, αλλά να υπάρξει σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δικαιωματικού χαρακτήρα. Να μάθουν από πολύ νωρίς τα παιδιά ότι έχουν δικαίωμα στο σώμα τους, ότι κανένας δεν έχει δικαίωμα να παραβιάζει τα δικαιώματά τους, ότι δεν είναι υποχρεωμένα απέναντι σε οποιονδήποτε να τους ζητήσουν πράγματα που να τους κάνουν να αισθάνονται άβολα και πως πρέπει αμέσως να αναφέρουν τέτοιες συμπεριφορές σε ενήλικες εμπιστοσύνης.
Έπειτα, οφείλουμε να ενημερώνουμε σωστά τα παιδιά για τους κινδύνους που κρύβουν οι νέες τεχνολογίες, πληροφορικής και επικοινωνίας και όχι μόνο ως προς τα κανάλια επικοινωνίας με αγνώστους ονλάιν (τα κοινωνικά δίκτυα, τα video games κλπ). Τα παιδιά θα πρέπει να ξέρουν επίσης, ιδίως οι έφηβοι, πως ακόμα και όταν παράγουν οι ίδιοι υλικό μόνοι τους και θέλουν να το ανταλλάξουν οικειοθελώς, είναι πολύ εύκολο τα αρχεία τους να υποκλαπούν από τα κυκλώματα των παιδόφιλων, είτε για να γίνουν αντικείμενο εκβιασμού είτε για να γίνουν αντικείμενο εμπορίας. Τα παιδιά νομίζουν εσφαλμένα πως αν βγάλουν μια γυμνή φωτογραφία και τη στείλουν στον φίλο ή την φίλη τους αυτό είναι μια ιδιωτική στιγμή, ενώ είναι ένα πανεύκολα υποκλέψιμο προϊόν.
Σε κάθε περίπτωση όμως θα πρέπει να ξέρουν τα παιδιά ότι θα σταθούμε δίπλα τους και θα τα βοηθήσουμε, δεν θα τα επικρίνουμε. Ακόμα και αν έχουν κάνει κάποιο βήμα, δεν έχουν ποτέ «συναινέσει» στην πραγματικότητα, δεν στοιχειοθετείται η έννοια της συναίνεσης για έναν ανήλικο. Θα πρέπει να μιλήσουν για να τα βοηθήσουμε.
-Είναι στο σχολείο ο μόνος τόπος για αυτού του είδους τη διαπαιδαγώγηση;
Σίγουρα το σχολείο είναι το πρώτο, αφού όλα τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο. Έτσι, θα πρέπει να υπάρχει μια ιδιαίτερα συστηματική ενημέρωση των παιδιών μες στο σχολείο και να ενημερώνονται για τα κανάλια που μπορούν να απευθυνθούν για να ζητήσουν βοήθεια.
Ανάλογα όμως θα πρέπει να υπάρχουν συστηματικές πολιτικές πρόληψης και πρώιμου εντοπισμού στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας του παιδιού.
Θα πρέπει επίσης να υπάρχουν προγράμματα και στους θεσμούς που πηγαίνουν για τις δραστηριότητές τους (αθλητικούς συλλόγους, θρησκευτικούς, ιδρύματα, πολιτιστικές δραστηριότητες). Θα πρέπει να υπάρξουν επίσης διαδικασίες προστασίας, έτσι ώστε ακόμα και αν υπάρχει μια υπόνοια, να μην πέφτει κάτω και να πηγαίνει αμέσως στις αρμόδιες αρχές. Γιατί πολύ συχνά, όταν πια αποκαλύπτεται ένα περιστατικό μαθαίνουμε πως υπήρχαν υπόνοιες και αναφορές στο παρελθόν που συγκαλύφθηκαν, για να μην προκληθεί φήμη στον φορέα. Όσοι γίνουν Υπεύθυνοι Παιδικής Προστασίας θα πρέπει θεσμικά να θωρακίζονται και απέναντι στους εργοδότες τους για να μπορούν να επιτελούν αυτόν τον ρόλο και θα πρέπει να δικτυώνονται με ανεξάρτητες αρχές.
-Θα λέγατε ότι έχουμε κάνει βήματα ως κοινωνία για την αντιμετώπιση του φαινομένου;
Τα τελευταία δύο χρόνια έχουν γίνει βήματα. Και σε αυτή την αλλαγή η συμβολή της Σοφίας Μπεκατώρου ήταν καθοριστική. Άνοιξε δρόμο, άνοιξε στόματα και αυτιά. Έχουμε φύγει από τις εποχές που περιμέναμε ότι θα έρθει κάποιος φωτισμένος ηγέτης να λάβει πρωτοβουλίες «από πάνω». Έχει πολύ μεγάλη σημασία το να ωριμάζει ένα κοινωνικό αίτημα μέσα στην ίδια την κοινωνία. Και υπό αυτή την πίεση και οι πολιτικές ηγεσίες δεσμεύονται από το περί δικαίου αίσθημα που επικρατεί. Όσα επακολούθησαν, δεν επιτρέπουν πλέον σε κανέναν να πει πως αυτό το φαινόμενο δεν είναι εκεί και περιμένει μέτρα αντιμετώπισης.
Θεωρώ πολύ θετικό επίσης ότι εξαγγέλθηκε πως θα υπάρξει ένα «Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Προστασία των Παιδιών από τη σεξουαλική βία και εκμετάλλευση» από τον Πρωθυπουργό, αναμένουμε βέβαια να δούμε ποια θα είναι τα συγκεκριμένα βήματα. Δυστυχώς στην Ελλάδα και στον χώρο προστασίας του παιδιού έχουμε κακή εμπειρία από διάφορα σχέδια ή στρατηγικές που βαφτίζονται «εθνικά» αλλά δεν εμπεριέχουν καμία καινοτομία ή δεν υλοποιούνται ποτέ. Ας μην ξεχνάμε πως στην Ελλάδα και σε θεσμικό πλαίσιο και σε πρακτικό είμαστε πολύ πίσω σε σχέση με ό,τι έχει κατακτηθεί παγκοσμίως. Μάλιστα τα τελευταία 15 χρόνια η απόστασή μας από τη μέση εικόνα που παρουσιάζουν οι χώρες της Ευρώπης (και μιλάμε για τη γεωγραφική Ευρώπη, όχι μόνο την ΕΕ) μεγαλώνει διαρκώς, δεν βαίνει μειούμενη. Μένουμε πίσω στους θεσμούς παιδικής προστασίας. Η απόσταση που μας χωρίζει όχι από τις αγγλοσαξωνικές ή τις μεσογειακές ή ακόμα τις βαλκανικές, αλλά και της ανατολικής Ευρώπης είναι πλέον πολύ μεγάλη. Θα μείνουμε εμείς, η Τουρκία, οι χώρες της Βορείου Αφρικής τόσο πίσω. Την ίδια στιγμή που υπάρχουν θεσμοί και πρακτικές στο εξωτερικό που έχουν συμβάλει σημαντικά στον περιορισμό του φαινομένου και τον τρόπο που αντιμετωπίζονται τα παιδιά.
-Μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;
Το ένα, το αναφέραμε ήδη: κατάλληλη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Τρεις φορές έχει ψηφίσει η Βουλή και δεν εισήχθη ποτέ στα σχολεία γιατί αντιδρούσαν κάποιοι ή όσα εισήχθησαν απέχουν παρασάγγας από τον δικαιωματικό χαρακτήρα που πρέπει να έχει η διαπαιδαγώγηση.
Να σας πως ένα άλλο παράδειγμα; Η δικανική εξέταση του παιδιού- θύματος. Ήδη από τη δεκαετία του ’90 στις ΗΠΑ έγινε αντιληπτό πως με τον τρόπο που λειτουργούσε το σύστημα, το παιδί επανατραυματιζόταν διαρκώς κατά τη δικανική διαδικασία καθώς το καλούσαν σε ένα ψυχρό- μη φιλικό περιβάλλον να επαναλαμβάνει το περιστατικό ξανά και ξανά. Στην Ελλάδα ξέρετε πόσες φορές θα πρέπει να το περάσει αυτό ένα παιδί; 14 φορές! Γνωρίζω προσωπικά περίπτωση παιδιού για το οποίο διατάχθηκε 28 φορές πραγματογνωμοσύνη: δηλαδή έπρεπε να περάσει τον ίδιο εφιάλτη 28 φορές!
Ο συνδυασμός της αργής απονομής δικαιοσύνης στην Ελλάδα (σε πολλές περιπτώσεις υπερβαίνει τα 10 έτη), σε συνδυασμό με τις αλλεπάλληλες καταθέσεις δημιουργούν ένα ασφυκτικό πλαίσιο για το παιδί, είναι σαν να του λέμε ως κοινωνία ότι καταρχήν δεν το πιστεύουμε. Στο εξωτερικό αυτό που συμβαίνει είναι να ενοποιούνται οι καταθέσεις του παιδιού για όλους τους φορείς σε μία και μόνο κατάθεση για όλους τους φορείς– τις Εισαγγελικές Αρχές, τις κοινωνικές υπηρεσίες, τις υπηρεσίες υγείας, την αστυνομία κ.ά. Δηλαδή καταγράφεται άπαξ η τραυματική εμπειρία του παιδιού, το οποίο θα ξανακληθεί να το επαναλαμβάνει, ώστε να ακολουθήσει στη συνέχεια η παροχή βοήθειας για τη στήριξή του.
Αυτές οι τεχνολογίες έχουν εισαχθεί από το 1997 στην Ευρώπη, στο πρώτο κέντρο στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας. Το δεύτερο και πολυβραβευμένο κέντρο άνοιξε στο κοντινό μας Ζάγκρεμπ της Κροατίας το 2003. Σήμερα, η Βουλγαρία έχει πέντε τέτοια κέντρα, η Τουρκία έχει δέκα. Στην Ελλάδα δεν έχουμε ένα κέντρο όπου να ενοποιούνται οι καταθέσεις των παιδιών. Δεν προϋποθέτει κάποια σοβαρή επένδυση σε υλικοτεχνικό επίπεδο, απαιτείται όμως ένα Κανονισμός που να υποχρεώνει όλες τις Υπηρεσίες να είναι εκεί όλοι την ίδια στιγμή παρούσες και να το εξετάσουν μία φορά το παιδί– χωρίς να το καλούν για εξέταση αυτόνομα είτε πριν είτε μετά από αυτήν την ενοποιημένη και μοναδική δικανική εξέταση. Το 2017 εισήθχη νομοθετικά ο θεσμός το «Σπίτι του Παιδιού», χωρίς όμως να προβλέπεται ο πυρήνας της όλης κοινωνικής καινοτομίας: η μία και μοναδική κατάθεση. Το είχαμε επισημάνει πάλι τότε ως Ινστιτούτο για την Υγεία του Παιδιού.
-Ένα παιδί που κακοποιείται κύριε Νικολαϊδη πού οδηγείται μετά την καταγγελία;
Στην Ελλάδα, η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών θα καταλήξει σε κάποιο Ίδρυμα. Σήμερα, σε όλη τη γεωγραφική Ευρώπη δεν έχουν μείνει παρά 3-4 χώρες όπου συμβαίνει αυτό. Οι Διεθνείς στατιστικές της Unicef λένε πως 8 στα 10 παιδιά που θα μπουν σε κάποιο ίδρυμα θα κακοποιηθούν σωματικά και πάλι από τα άλλα παιδιά και το 1/3 των παιδιών θα κακοποιηθούν σεξουαλικά από παιδιά με τα οποία συνοικούν. Και αυτό ισχύει για όλα τα Ιδρύματα, ανεξαρτήτως πόσο μοντέρνα είναι η διακόσμησή τους.
Αυτό που ισχύει στις άλλες χώρες ως προς την προσωρινή του φιλοξενία είναι ο θεσμός της Αναδοχής, αντί του Ιδρύματος. Η αναδοχή όχι ως πρελούδιο υιοθεσίας. Δεν θα είναι δηλαδή μια υιοθεσία fast track. Θα πρέπει το παιδί να ζήσει προσωρινά με μια οικογένεια που θα πλαισιώνεται βέβαια με κοινωνικές υπηρεσίες και θα παρακολουθείται διαρκώς για το πώς συμπεριφέρεται στο παιδί. Κι όχι να μένει το παιδί σε ένα Ίδρυμα που βαφτίζεται «Σπίτι» ή αγκαλιά ή οικογένεια ή όπως, για επικοινωνιακούς και χρηματοδοτικούς λόγους. Εμείς όμως στην Ελλάδα δεν βάζουμε ποτέ έναν συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα που θα σημάνει το τέλος για τον εγκλεισμό των παιδιών σε ιδρύματα.
-Ποια χώρα μπορεί να αποτελέσει πρότυπο ως την προστασία των παιδιών;
Η Ισλανδία είναι ένα τέτοιο παράδειγμα που έχει κάνει πολύ σοβαρή επένδυση σε αυτόν τον τομέα και στο κοινωνικό κράτος εν γένει. Να σας θυμίσω πως στην πρόσφατη οικονομική κρίση που ιστορικά ξεκίνησε από την Ισλανδία, η απόφαση των ιθυνόντων ήταν πως ακριβώς επειδή επίκειτο κρίση έπρεπε να ενισχύσουν την προστασία των παιδιών, γιατί ανέμεναν κοινωνικούς κραδασμούς. Έτσι, όλες οι δείκτες τους, μεσούσης της κρίσης, βελτιώθηκαν! Σε αντίθεση με την Ελλάδα στην οποία αποδιαρθρώθηκαν οι κοινωνικές υπηρεσίες. Και στην Κροατία έχουν γίνει εντυπωσιακά βήματα και στην Κύπρο. Δεν λέω ότι δεν γίνονται αστοχίες, αλλά υπάρχει ένα σύστημα! Υπάρχουν δε εποπτικά όργανα και μέθοδοι αξιολόγησης. Στην Ελλάδα απλώς δεν έχουμε σύστημα. Αξίζει να αναφερθεί πως οι κοινωνικές υπηρεσίες που αφορούν την προστασία του παιδιού είναι αυτή τη στιγμή διάσπαρτες σε 7-8 διαφορετικά δίκτυα, κάτω από 7-8 διαφορετικά Υπουργεία. Όλες με ελλείψεις, αλλά και χωρίς να συντονίζονται η μία με την άλλη. Δηλαδή μες στην ένδειά μας έχουμε παράλληλα 7-8 ασυντόνιστα μεταξύ τους συστήματα.
-Κύριε Νικολαϊδη μπορούμε να μιλήσουμε για προφίλ δραστών στα εγκλημάτα σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών;
Υπάρχουν διαφορετικά υποφαινόμενα, ομάδες καταστάσεων κάτω από τον γενικό όρο σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών. Θα λέγαμε ότι υπάρχουν δυο μεγάλες κατηγορίες. Το προφίλ των δραστών με θύματα παιδιά μικρής ηλικίας (5- 9 ετών), που είναι το κατεξοχήν προφίλ της παιδοφιλικής ή αιμομεικτικής ψυχολογικής συγκρότησης. Και στους θύτες που επιλέγουν εφήβους, κατηγορία στην οποία θύματα είναι πιο συχνά τα κορίτσια. Το προφίλ αυτών των δραστών προσομοιάζει με το προφίλ των βιαστών μιας ενήλικης γυναίκας. Σε αυτή, τη δεύτερη κατηγορία, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει το κατά πόσο αναπαράγονται τα στερεότυπα των φύλων και της δυναμικής μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Το να είναι δε ένα μικρότερο κορίτσι στη θέση του θύματος ενδυναμώνει την αίσθηση κυριαρχίας που θέλουν να αναπαράξουν οι θύτες.
Σε μελέτες που έγιναν στις ΗΠΑ αποτιμώντας 20 χρόνια την αποτελεσματικότητα διαφόρων θεραπευτικών προγραμμάτων για τους δράστες προέκυψαν πολύ ενδιαφέρονται συμπεράσματα. Όπως ότι η αποτελεσματικότητα των όποιων μέτρων μειώνεται όσο οι δράστες είχαν ως αντικείμενο επιθυμίας πιο μικρά σε ηλικία παιδιά. Μειώνεται επίσης όταν δράστες είναι γυναίκες και θυματοποιούν σεξουαλικά μικρά παιδιά. Επίσης έχει παρατηρηθεί πως όταν αγόρια θυματοποιούνται από ενήλικες γυναίκες είναι πιο επιρρεπή στο να κακοποιήσουν σεξουαλικά παιδιά στο μέλλον.
-Η αυστηροποίηση των ποινών θα συμβάλλει στην αντιμετώπιση;
Η λογική της εξοντωτικής αυστηροποίησης των ποινών έχει δοκιμαστεί σε άλλες χώρες και έχει αποτύχει ως μέθοδος. Γιατί; Γιατί με δεδομένο ότι ο δράστης είναι συνήθως γονιός ή οικείος του παιδιού, προσθέτουμε επιπλέον ενοχές και βάρος στο παιδί που τελικά δεν θα τολμήσει να καταγγείλει το έγκλημα. Γιατί αν π.χ στις ΗΠΑ σήμαινε πως η ποινή θα μπορούσε να είναι θανατική ποινή, το παιδί δεν θα προσχωρούσε σε καταγγελία τόσο εύκολα. Στην Ελλάδα δεν πάσχουμε στο πλαίσιο ποινών, πάσχουμε στη δίκαιη και ισότιμη εφαρμογή των νόμων. Οι ποινές εκτίονται ή δεν εκτίονται για χρονικό διάστημα που σχετίζεται μάλλον με την οικονομική επιφάνεια, με τη νομική εκπροσώπηση που επιτρέπει η οικονομική μας κατάσταση και «γνωριμιών».
