Η Μαργκό, δυόμισι ετών, ξυπνά μέσα στη νύχτα, ουρλιάζει, φοβάται τον λύκο. Ανακαλύπτω ότι η γιαγιά της της χάρισε εκείνη τη μέρα ένα βιβλίο. ‘Ηταν η ιστορία τον κακού λύκου που ήθελε να φάει τα κατσικάκια. Μιλήσαμε γι’ αυτήν. Της διηγήθηκα την ιστορία πολύ αργά, εξηγώντας τα πάντα, ξαναγυρίζοντας πίσω. Μετά της είπα ότι δεν μου άρεσε αυτή η ιστορία που προκαλούσε φόβο. Τι θα το κάναμε λοιπόν το βιβλίο; “Εκανα τέσσερεις προτάσεις: να το κρατήσουμε, να το κάψουμε, να το σκίσουμε ή να το πετάξουμε στον σκουπιδοτενεκέ. Σκέφτηκε και μετά ανήγγειλε αποφασιστικά: «Θα το σκίσουμε», κάτι που έκανε συνειδητά.
«Ορίστε, κάνω τον λύκο κομματάκια, έτσι δεν θα φάει τα κατσικάκια».
Τα παραδοσιακά παραμύθια είναι συχνά βίαια. Αντανακλούν μια εποχή που φόβιζαν τα παιδιά για να πετύχουν την υπακοή και την υποταγή. Αρκεί να ακούσετε τα παλιά νανουρίσματα για να πάρετε μια ιδέα της ατμόσφαιρας που βασίλευε στις περισσότερες οικογένειες
«Κοιμήσου, αγγελούδι μου γιατί θα σε φάει ο κακός ο κύριος… Κάνε νάνι, μωρό μου, κάνε νάνι… Τούτος ο θόρυβος με αλυσίδα μοιάζει που σέρνεται πάνω στα χαλίκια, είναι ο μεγάλος Μπαμπούλας που περνά και ξαναπερνά και που θα φύγει μόνο όταν αρπάξει στο στόμα του όλα τα αγοράκια που δεν κοιμούνται. Τι τρελή φωνή είναι αυτή που τα παντζούρια διαπερνά; ‘Οχι, δεν είναι η ανεμοζάλη που με τα χαλίκια παίζει, είναι ο μεγάλος Μπαμπούλας που μουγκρίζει και που σε λίγο θα γελά όταν μαζέψει ολόγυρά του όλα τα αγοράκια που δεν κοιμούνται…»
Λύκοι, τέρατα και διάφορες μάγισσες δίνουν και παίρνουν. Μερικοί ψυχαναλυτές υπερασπίστηκαν τα παραμύθια αναλύοντας τον συμβολισμό τους, αποκαλύπτοντας την παγκοσμιότητά τους. Πράγματι είναι γεμάτα σύμβολα. ‘Ομως τα σύμβολα που δεν αποσαφηνίζονται, δεν βοηθούν στη γιατρειά, υπάρχει ο κίνδυνος μάλιστα να ευνοήσουν τη συναισθηματική κατατολή. Τα συναισθήματα προβάλλονται πάνω στα σύμβολα, έτσι απομακρύνονται, αποφεύγονται.
Συμφωνώ με την Άλις Μίλερ που λέει ότι τα σύμβολα βοηθούν στο να μην αποκτήσει το παιδί αυτεπίγνωση. Δεν γίνεται κάθαρση μέσω του αγνού συμβολισμού, διαφορετικά οι καλλιτέχνες θα γιάτρευαν τις πληγές τους με την τέχνη τους. Η ζωγραφική, το γράψιμο, η γλυπτική, τους βοηθούν να επιβιώσουν, διατηρώντας τα απωθημένα τους. Από την άλλη, μπορεί να κοιτάξει κανείς έναν πίνακα όπως ακούει ένα όνειρο, και να χρησιμοποιήσει χρώματα και σχήματα που υπάρχουν πάνω στον καμβά για να ξετυλίξει την κλωστή των συναισθημάτων.
Η τέχνη ως θεραπεία είναι πολύ ισχυρή. Η γλυπτική, η ζωγραφική, το κολάζ… είναι μεσάζοντες. Ο άνθρωπος μιλά στον εαυτό του, γνωρίζει το ασυνείδητό του που εκφράζεται με την τέχνη. Αυτά τα σύμβολα μιλούν επειδή είναι η έκφραση του ασυνειδήτου του ατόμου.
Ο λόγος είναι θεραπευτικός, επειδή δίνει ζωή στα συναισθήματα. Επιτρέπει στον άνθρωπο να περιγράψει αυτό που συμβαίνει μέσα του, να το συνειδητοποιήσει και να συγκροτήσει τις ενδόμυχες εμπειρίες του.
Αντίθετα, η ανάγνωση ενός παραμυθιού σπάνια βοηθά στην εξέλιξη της συνείδησης. Τα παλιά παραμύθια αντανακλούν την ψυχική ζωή. Είναι όμως χρήσιμα στα παιδιά μας; Νομίζω πως όχι. Η κλινική πρακτική μου έχει δείξει ότι μπορεί να αποδειχθούν βλαβερά. ‘
Ενα παιδί που βιώνει τη συγκεκριμένη εποχή τις δυσκολίες που αναφέρονται στο παραμύθι, μπορεί να βρει εκεί την επιβεβαίωση αρνητικών πεποιθήσεων και να διατηρήσει για πολύ καιρό τους φόβους τον. Το παραμύθι μετατρέπει σε εικόνες τα φαντάσματα του ασυνειδήτου, εικόνες ικανές να ενισχύσουν τις αγωνίες.
Η Ζουλιάν φοβόταν για χρόνια τη μητριά της Χιονάτης. ‘Ηταν τόσο τρομοκρατημένη που προσπαθούσε να κρύψει το βιβλίο. Ο αδελφός της, που το ήξερε, της άνοιγε το βιβλίο κάτω από τη μύτη ακριβώς στη σελίδα της μάγισσας, για να έχει την ευχαρίστηση να τη δει να τρέμει. Στην πραγματικότητα, η Ζουλιάν φοβόταν τη μητέρα της. ‘Ενιωθε μεγάλο θυμό, την εποχή εκείνη ασυνείδητο, για κείνη τη γυναίκα που συμπεριφερόταν συχνά σαν μάγισσα. Το διάβασμα της ιστορίας της Χιονάτης δεν τη βοήθησε. Ο φόβος της μεγάλωσε. Για πολύ καιρό είχε εξιδανικεύσει τη μαμά της, αρνιόταν να νιώσει τα πραγματικά της συναισθήματα. Έζησε μέσα στο δάσος μακριά από τον πύργο (εξορισμένη από τον εαυτό της). ‘Ενας χαριτωμένος Πρίγκιπας την πήρε μακριά από τη μητέρα της… ώσπου να κάνει ψυχοθεραπεία, να ξαναβρεί και να τολμήσει να εκφράσει τα συναισθήματά της, να ξαναβρεί την εμπιστοσύνη στον εαυτό της.
Η Θέμις φοβόταν για πολλά χρόνια μήπως βρεθεί ολομόναχη στο κρύο σαν το κοριτσάκι με τα σπίρτα. Για να μην την απορρίψουν λοιπόν, συμμορφώθηκε με τις επιθυμίες των άλλων, λησμονώντας να είναι ο εαυτός της. Πάνω από πενήντα χρόνια, κλαίει ακόμη όταν θυμάται αυτήν την ιστορία.
Μπάμπι, Σταχτοπούτα, ο Κοντορεβιθούλης… Πώς γίνεται και τόσες μητέρες στα παραμύθια πεθαί-νουν ή εγκαταλείπουν τα παιδιά τους; Σημειωτέον, αυτές τις ιστορίες τις έγραψαν άντρες! Μας λένε έτσι πόσο δύσκολο ήταν γι’ αυτούς να αφήσουν τη μητέρα τους; Υπάρχει και μια άλλη εξήγηση: είχαν μητέρες πολύ σκληρές, πολύ αυταρχικές που τους στερούσαν πολλά πράγματα. ‘Οπως όλα τα παιδιά, ονειρεύονταν μια μητέρα καλή και γλυκιά. Επειδή ο θυμός ενάντια στην αληθινή τους μητέρα ήταν απαγορευμένος, έμειναν αγκιστρωμένοι στην εξιδανίκευση μιας μητέρας πολύ καλής για την οποία δεν πενθούν ποτέ.
Όταν πεθαίνει, η εικόνα της μπορεί να παραμείνει άθικτη. Ο θυμός προβάλλεται πάνω στη μάγισσα, πάνω τη μητριά, πάνω στην κακιά που τους βασανίζει και τους τρομοκρατεί. Μπορεί να σκοτώσει κανείς μια μάγισσα χωρίς πολλές τύψεις. Το μήνυμα αυτών των παραμυθιών είναι σαφές: το παιδί δεν έχει δικαίωμα να θυμώσει με τη μαμά του.
Οι ιστορίες αυτές θάβουν την αδύναμη οργή λίγο πιο βαθιά. Πολλά παραμύθια είναι στην υπηρεσία της σκληρής και αυταρχικής ανατροφής, προστατεύουν την εξειδανικευμένη εικόνα των γονιών και παραμορφώνουν την πραγματικότητα.
Σε τι βοηθούν τέτοιες ιστορίες ένα παιδί να φτάσει στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του; Γιατί να του δώσουμε εικόνες που ίσως είναι τρομακτικές; Γιατί να μην αφήσουμε τα παιδιά να επιλέξουν τα δικά τους σύμβολα; Βέβαια δεν θα ζήσουν τα παραμύθια με τρόπο δραματικό, όπως εκείνοι που έχουν παρόμοια προβλήματα. Αλλά ποιος ο λόγος; Και γιατί να μην επιλέξουμε ιστορίες σημερινές; Υπάρχουν πολύ ωραίες και καλογραμμένες.
Isabelle Filliozat, “Στην καρδιά των συναισθημάτων του παιδιού”
