4. Κάνει τα παιδιά να χάνουν το ενδιαφέρον τους στη δραστηριότητα.
Το «Ωραία ζωγραφιά!» ίσως κάνει τα παιδιά να συνεχίζουν να ασχολούνται όσο χρόνο τα κοιτάμε και τα επαινούμε. Αλλά, προειδοποιεί η Lilian Katz, μία αμερικανίδα αυθεντία στην προσχολική εκπαίδευση, «όταν η προσοχή αποσυρθεί, πολλά παιδιά δεν αγγίζουν τη δραστηριότητα ξανά». Πράγματι, ένα εντυπωσιακά μεγάλο κομμάτι ερευνών δείχνει ότι όσο πιο πολύ ανταμείβουμε τους ανθρώπους για κάτι που κάνουν, τόσο τείνουν να χάνουν το ενδιαφέρον τους σε αυτό που είχαν να κάνουν για να πάρουν την αμοιβή. Το θέμα δεν είναι να ζωγραφίσω, να διαβάσω, να σκεφτώ, να δημιουργήσω -το θέμα είναι να κερδίσω: παγωτό, αυτοκόλλητο ή απλά ένα «Μπράβο!»
Σε μία ανησυχητική έρευνα που διεξήχθη από την Joan Grusec του πανεπιστημίου του Τορόντο, μικρά παιδιά τα οποία επαινούνταν συχνά για επίδειξη γενναιοδωρίας έτειναν να είναι λιγότερο γενναιόδωρα σε καθημερινή βάση από τα υπόλοιπα παιδιά. Κάθε φορά που άκουγαν «Μπράβο που μοιράστηκες!» ή «Είμαι τόσο περήφανος που βοήθησες» ενδιαφερόντουσαν λιγότερο να μοιραστούν ή να βοηθήσουν. Δεν έβλεπαν αυτές τις πράξεις σαν κάτι που έκαναν για δικό τους λόγο αλλά ως κάτι που έπρεπε να κάνουν για να πάρουν μία αντίδραση από κάποιον μεγάλο. Η γενναιοδωρία γινόταν καταναγκαστικά.
Ο έπαινος παρακινεί τα παιδιά; Σίγουρα. Όμως, τα παρακινεί στον έπαινο. Και συχνά σε βάρος της δέσμευσης τους σε αυτό που έκαναν και έφερε τον έπαινο.
5. Μειώνει την επιτυχία.
Δεν αρκεί που το «Μπράβο!» μπορεί να υποβαθμίσει την ανεξαρτησία, την ικανοποίηση και το ενδιαφέρον, μπορεί να παρέμβει και στο πόσο καλά τα παιδιά μπορούν να κάνουν κάτι. Ερευνητές αποδεικνύουν συνέχεια ότι τα παιδιά που επαινούνται για κάτι δημιουργικό που έκαναν τείνουν να σκοντάφτουν στην επόμενη εργασία ή δεν τα καταφέρνουν τόσο καλά όσο τα παιδιά που δεν επαινέθηκαν στην αρχή.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Εν μέρει γιατί ο έπαινος δημιουργεί πίεση (να «συνεχίσεις την καλή δουλειά») η οποία στην πραγματικότητα σε εμποδίζει να το κάνεις. Εν μέρει γιατί το ενδιαφέρον σε αυτό που έκαναν μπορεί να έχει μειωθεί. Εν μέρει γιατί είναι λιγότερο πιθανό να πάρουν ρίσκα -βασικό προαπαιτούμενο της δημιουργικότητας- αφού σκέφτονται πώς θα συνεχίσουν να λαμβάνουν θετικά σχόλια.
Πιο γενικά, το «Μπράβο!» είναι κατάλοιπο μιας προσέγγισης της ψυχολογίας που μειώνει όλη την ανθρώπινη ζωή σε συμπεριφορές που μπορούν να υπολογιστούν και να μετρηθούν. Δυστυχώς, αυτό αγνοεί τις σκέψεις, τα συναισθήματα, και τις αξίες που κρύβονται πίσω από αυτές τις συμπεριφορές. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να μοιράζεται το φαγητό με το φίλο του με σκοπό να επαινεθεί ή για να σιγουρευτεί ότι το άλλο παιδί δεν πεινάει. Ο έπαινος αγνοεί αυτά τα δύο κίνητρα. Ακόμα χειρότερα, προωθεί το λιγότερο επιθυμητό κίνητρο με το να κάνει να παιδιά να επιζητούν τον έπαινο στο μέλλον.
*
Μόλις αποστασιοποιηθείς και αρχίσεις να βλέπεις τον έπαινο ως αυτό που είναι -και κυρίως ως αυτό που κάνει- αυτές οι συνεχείς μικρές εκρήξεις κρίσεων από τους ενήλικες αρχίζουν να παράγουν το ίδιο αποτέλεσμα όπως νύχια που τρίβονται στον μαυροπίνακα. Αρχίζεις να επιθυμείς ένα παιδί να δώσει επιτέλους στους γονείς και τους δασκάλους του μία γεύση της ευαισθησίας τους γυρνώντας και λέγοντας τους (με τον ίδιο γλυκό τόνο στη φωνή) «Μπράβο! Ωραίος έπαινος!»
Πάντως δεν είναι εύκολη συνήθεια για να κοπεί.
Μπορεί να φαίνεται παράξενο, τουλάχιστον στην αρχή, να σταματάς να επαινείς. Νιώθεις σαν να είσαι ψυχρός ή να παρακρατάς κάτι. Αλλά, αυτό σύντομα γίνεται ξεκάθαρο, δείχνει ότι επαινούμε γιατί εμείς νιώθουμε την ανάγκη να επαινέσουμε παρά τα παιδιά έχουν την ανάγκη να ακούσουν τον έπαινο. Άσχετα του αν είναι σωστό αυτό, είναι ώρα να αναθεωρήσουμε τις πρακτικές μας.
Αυτό που χρειάζονται τα παιδιά είναι απόλυτη υποστήριξη, αγάπη χωρίς όρους. Αυτό είναι όχι μόνο διαφορετικό από τον έπαινο, είναι εντελώς αντίθετο. Το «Μπράβο!» είναι συνθήκη. Σημαίνει ότι δίνουμε προσοχή, αναγνώριση και έγκριση μόνο όταν κάνουμε κάτι που μας ευχαριστεί.
Αυτό το επιχείρημα είναι πολύ διαφορετικό από την κριτική που κάποιοι κάνουν ότι επιδοκιμάζουμε τα παιδιά υπερβολικά ή ότι το κάνουμε πολύ εύκολα. Προτείνουν να είμαστε πιο διστακτικοί με τον έπαινο και να απαιτούμε από τα παιδιά να τον «κερδίσουν». Αλλά το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι ότι τα παιδιά περιμένουν ότι θα επαινεθούν για ό,τι κάνουν. Είναι ότι εμείς μπαίνουμε στον πειρασμό να κάνουμε παρακάμψεις, να χειραγωγούμε τα παιδιά με αμοιβές αντί να τους εξηγούμε και να τα βοηθάμε να αναπτύσσουν τις απαιτούμενες δεξιότητες και αξίες.
Υπάρχει εναλλακτική;
Εξαρτάται από την περίσταση, αλλά οτιδήποτε αποφασίσουμε να κάνουμε αντί επαίνου πρέπει να προσφέρεται στο πλαίσιο της αυθεντικής στοργής και αγάπης για το τι είναι τα ίδια τα παιδιά είναι παρά για το τι έχουν κάνει. Όταν παρέχεται υποστήριξη χωρίς όρους τα «Μπράβο!» είναι περιττά όταν η υποστήριξη χωρίς όρους είναι απούσα τα «Μπράβο!» δε θα βοηθήσουν σε τίποτα.
Αν επαινούμε τις θετικές πράξεις ως τρόπο να αποθαρρύνουμε την λάθος συμπεριφορά, αυτό πιθανότατα δε θα είναι αποτελεσματικό για καιρό. Ακόμα και όταν βοηθάει, δεν μπορούμε να πούμε ότι το ίδιο το παιδί συμπεριφέρεται σωστά. Πιο ακριβές είναι να πούμε ότι ο έπαινος είναι αυτός που το κάνει να συμπεριφέρεται σωστά. Η εναλλακτική είναι να δουλέψουμε με το παιδί, να αναζητήσουμε τους λόγους που αντιδρά έτσι. Ίσως πρέπει να αναθεωρήσουμε τα δικά μας αιτήματα παρά να ψάξουμε να βρούμε τρόπο να αναγκάσουμε το παιδί να υπακούσει. (Αντί δηλαδή, να χρησιμοποιήσουμε το «Μπράβο!» για να κάνουμε ένα τετράχρονο να κάτσει ήσυχα κατά τη μεγάλη διάρκεια ενός μαθήματος ή ενός οικογενειακού γεύματος ίσως αναζητούσαμε αν είναι λογικό να περιμένουμε από ένα τετράχρονο να κάνει κάτι τέτοιο)
Επίσης, πρέπει να φέρουμε τα παιδιά στη διαδικασία του να παίρνουν αποφάσεις.
Αν ένα παιδί κάνει κάτι που ενοχλεί τους άλλους τότε είναι πιο πιθανό να λυθεί το πρόβλημα με το να κάτσουμε αργότερα μαζί του και να το ρωτήσουμε «Τι πιστεύεις ότι μπορούμε να κάνουμε για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα;» παρά με λαδώματα και απειλές. Αυτή η διαδικασία βοηθά το παιδί να λύνει προβλήματα και του διδάσκει ότι οι ιδέες και τα αισθήματα είναι σημαντικά. Φυσικά, αυτή η διαδικασία απαιτεί χρόνο και ταλέντο, φροντίδα και σθένος. Πετώντας ένα «Μπράβο!» όταν το παιδί δρα όπως ακριβώς επιθυμούμε δεν απαιτεί αυτά τα πράγματα, γεγονός που εξηγεί γιατί οι τακτικές και οι συμβουλές του «doing to» είναι πιο δημοφιλές από αυτές του «working with».
Και τι μπορούμε να πούμε όταν τα παιδιά κάνουν κάτι εντυπωσιακό;
Αναλογιστείτε αυτές τις τρεις αντιδράσεις:
* Μην πείτε τίποτα.
Κάποιοι πιστεύουν ότι όταν το παιδί κάνει μία καλή πράξη πρέπει να ενθαρρύνεται γιατί, κρυφά ή ασυνείδητα, πιστεύουν ότι η πράξη τους ήταν τυχαία. Δηλαδή, τα παιδιά είναι κατά βάθος κακά, και πρέπει να τους δίνετε ένας τεχνητός λόγος για να φέρονται καλά (μία λεκτική αμοιβή, π.χ.) Αλλά αν αυτός ο κυνισμός είναι αβάσιμος -και πολλές έρευνες δείχνουν ότι είναι- τότε ο έπαινος δεν είναι ουσιαστικά απαραίτητος.
*Πείτε ό,τι είδατε.
Ένα απλό και χωρίς κρίσεις σχόλιο («Έβαλες τα παπούτσια σου μόνος σου» ή απλά «Τα κατάφερες») δείχνει στο παιδί ότι το παρατήρησες. Επίσης, του επιτρέπει να νιώσει περήφανο γι’ αυτό που έκανε. Σε άλλες περιπτώσεις μια πιο λεπτομερής περιγραφή ίσως είναι καλύτερη. Αν το παιδί ζωγραφίσει μία αφίσα, μπορείς να του δώσεις ανατροφοδότηση -όχι κρίση- σχετικά με αυτό που παρατήρησες: «Αυτό το βουνό είναι τεράστιο!» «Φίλε μου, χρησιμοποίησες πολύ μωβ σήμερα!»
Αν το παιδί κάνει κάτι καλό σε κάποιον άλλο ή φερθεί γενναιόδωρα, μπορείς απλά να στρέψεις την προσοχή του στο αποτέλεσμα που είχε η δική του πράξη στον άλλο: «Κοίτα το πρόσωπο της! Είναι πολύ χαρούμενη που της έδωσες το λίγο από το φαγητό σου!» Αυτό είναι εντελώς διαφορετικό από τον έπαινο που η έμφαση είναι στο πως εσύ ο ίδιος νιώθεις γι’ αυτήν την πράξη.
*Μιλήστε λίγο, ρωτήστε περισσότερο.
Ακόμα καλύτερα και από τις περιγραφές είναι οι ερωτήσεις. Γιατί να πεις ποιο κομμάτι της ζωγραφιάς σου άρεσε περισσότερο όταν μπορείς να ρωτήσεις τι είναι εκείνο που αρέσει περισσότερο στο ίδιο το παιδί. Ρωτώντας «Ποιο ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι να ζωγραφίσεις;» ή «Πώς διαπίστωσες πώς να κάνεις τα πόδια στο σωστό μέγεθος;» είναι πιθανότερο να καλλιεργήσεις το ενδιαφέρον για τη ζωγραφική. Με το «Μπράβο!» όπως είδαμε, μάλλον θα έχεις το αντίθετο αποτέλεσμα.
Αυτό δε σημαίνει ότι όλα τα κοπλιμέντα, τα ευχαριστώ και οι εκφράσεις ευχαρίστησης είναι βλαβερές. Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τα κίνητρά μας για όσα λέμε (μία γνήσια έκφραση ενθουσιασμού είναι καλύτερη από την επιθυμία να χειραγωγήσουμε τη μελλοντική συμπεριφορά του παιδιού) αλλά και τις πραγματικές συνέπειες τους. Οι αντιδράσεις μας βοηθούν το παιδί να έχει έλεγχο της ζωής του ή συνεχώς αποζητά τη δική μας έγκριση; Το βοηθούν να γίνει πιο ενθουσιώδης με αυτό που κάνει για το ίδιο ή το μετατρέπει σε κάτι που απλά κάνει για να πάρει ένα «Μπράβο!»
Το θέμα δεν είναι να ακολουθήσουμε ένα νέο μπούσουλα στη συμπεριφορά μας αλλά να έχουμε στο μυαλό μας τους μακροπρόθεσμους στόχους για τα παιδιά μας και να παρατηρούμε τις συνέπειες που έχουν αυτά που λέμε. Τα κακά νέα είναι ότι η χρήση της θετικής ανατροφοδότησης δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο θετική. Τα καλά νέα είναι ότι δεν χρειάζεται απαραίτητα να κρίνεις κάποιον για να τον ενθαρρύνεις.
Το άρθρο αποτελεί μετάφραση του: «5 reasons to stop saying good job» του Alfie Kohn
