Άρθρο της Δήμητρας Μουσιώνη | Certified Attached at the Heart Parent Educator (API) από την αγαπημένη σελίδα της Attachment Parenting Hellas. Ευχαριστούμε θερμά.
Το άνοιγμα και των υπόλοιπων σχολικών βαθμίδων είναι πλέον γεγονός. Οικογένειες και εκπαιδευτικοί καλούνται να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα με τις πολλές προκλήσεις που τη συνοδεύουν.
Στο παρόν άρθρο δεν θα καταπιαστούμε με την κυβερνητική απόφαση για την επιστροφή όλων των μαθητών στις σχολικές δομές και το ζήτημα της ακαδημαϊκής προόδου των παιδιών. Παράλληλα οφείλουμε να τονίσουμε ότι η επιλογή της κάθε οικογένειας για επιστροφή ή όχι των παιδιών στο σχολείο είναι απόλυτα σεβαστή και προκύπτει από τις ιδιαίτερες ανάγκες και πεποιθήσεις του κάθε οικογενειακού συστήματος.
Στόχος μας είναι η παρουσίαση μιας attachment focused και trauma informed προσέγγισης που έχει στο επίκεντρο την υποστήριξη των παιδιών και των ενηλίκων φροντιστών τους στο νέο πλαίσιο.
Πριν απ’ αυτό, όμως, ας κάνουμε μια στάση και μια μικρή παύση για να αναγνωρίσουμε στους εαυτούς μας ότι καταφέραμε να ανταποκριθούμε όλοι μας – παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικοί – στις δύσκολες και πρωτόγνωρες συνθήκες που αντιμετωπίσαμε. Παραμείναμε ασφαλείς, φροντίζοντας τον εαυτό μας και τους άλλους.
Βέβαια, υπάρχει ένα μεγάλο ψυχικό και σωματικό κόστος που όλοι κληθήκαμε να πληρώσουμε. Οι επιπτώσεις του physical distancing είναι και θα είναι για καιρό ακόμα εμφανείς στο σώμα, την ψυχή και το νου μας.
Η καθημερινότητα των παιδιών διακόπηκε απότομα και αιφνιδιαστικά. Μάλιστα, κλήθηκαν να προσαρμοστούν στο δεδομένο ότι ο έξω κόσμος δεν ήταν πλέον ασφαλής και έπρεπε να υιοθετήσουν πρωτοφανείς κανόνες, που ειδικά στην προσχολική ηλικία ο εγκέφαλός τους είναι ακόμα ανέτοιμος να τους αποδεχθεί και να τους υιοθετήσει. Τώρα τους ζητάμε να επιστρέψουν σε αυτό τον «καινούριο» κόσμο από τον οποίο μέχρι χθες έπρεπε να προφυλαχθούν και σε ένα σχολικό περιβάλλον, το οποίο ουδεμία σχέση θα έχει με αυτό που γνώριζαν.
Σίγουρα θα υπάρχουν παιδιά για τα οποία η επιστροφή στη σχολική καθημερινότητα θα είναι μια ευχάριστη εμπειρία, καθώς θα ξανασυναντηθούν με τους φίλους τους και τις αγαπημένες τους δασκάλες και θα αποκτήσουν πάλι μια ρουτίνα που ίσως δεν είχαν κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Είναι πολύ πιθανό όμως ότι για τα περισσότερα παιδιά αυτή η επιστροφή ίσως να αποτελέσει πηγή στρες και συμπεριφορών που στα ενήλικα μάτια φαντάζουν “δύσκολες”. Θα υπάρξουν κι εκείνα τα παιδιά που θα δυσκολευτούν και ίσως θα αντισταθούν και είναι ευθύνη των ενηλίκων φροντιστών τους (γονιών και εκπαιδευτικών) να τα προετοιμάσουν και να είναι στο πλευρό τους, αφήνοντας στην άκρη τον συμπεριφορισμό και βάζοντας τη σύνδεση, την αποδοχή και την αγάπη στο επίκεντρο της αλληλεπίδρασης.
Οι σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές σωματικές προσεγγίσεις και τα ευρήματα στο πεδίο των νευρο-επιστημών μπορούν να μας δώσουν πολλά εργαλεία για την κατανόηση των συμπεριφορών και των συναισθημάτων των παιδιών και να μας βοηθήσουν να τα στηρίξουμε σε αυτή τη μετάβαση. Είναι σημαντικό να είμαστε προετοιμασμένοι και να γνωρίζουμε με τι μπορεί να έρθουμε αντιμέτωποι κατά την περίοδο προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα.
Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε συμπεριφορά έχει την πηγή της στο συναίσθημα και πίσω από κάθε συναίσθημα κρύβεται μια ανάγκη.
Τα παιδιά μας δεν έχουν στόχο να μας χειριστούν, να μας δυσκολέψουν τη ζωή ή να προσπαθήσουν να “αράξουν” σπίτι προκειμένου να γλιτώσουν το σχολείο. Οι αντιδράσεις τους έχουν να κάνουν με αρχέγονα ένστικτα και μηχανισμούς επιβίωσης που όλοι διαθέτουμε και με τον ρυθμό ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Οι «δύσκολες» συμπεριφορές:
Τι μπορεί να παρατηρήσουν οι γονείς:
• Απροθυμία ή άρνηση του παιδιού να πάει στο σχολείο.
• Αυξημένη προσκόλληση στους φροντιστές του ειδικά το πρωί πριν το σχολείο.
• Ευερεθιστότητα και συχνότερο κλάμα.
• Αλλαγές στον ύπνο τις νύχτες πριν από το σχολείο (άρνηση του παιδιού να κοιμηθεί, εφιάλτες και ανήσυχος ή διακοπτόμενος ύπνος, δυσκολία στο πρωινό ξύπνημα).
• Έντονες εκρήξεις θυμού, ειδικά το πρωί πριν τη μετάβαση στο σχολείο.
• Αίσθημα αδιαθεσίας – όπως πόνοι στο στομάχι, πονοκέφαλοι και άλλοι πόνοι που σχετίζονται με την ένταση των μυών (πόνο στα πόδια, τρίξιμο δοντιών, πόνο στο σαγόνι κ.λπ.)
Τι μπορεί να παρατηρήσουν οι εκπαιδευτικοί:
• Δυσκολία ή απροθυμία των παιδιών να αποχωριστούν τους γονείς τους.
• Δυσκολία στη συγκέντρωση και εμφάνιση κακής μνήμης.
• Υπερκινητικές συμπεριφορές ή συμπεριφορές απόσυρσης.
• Αυξημένη προσκόλληση στους εκπαιδευτικούς.
• Αντιθετικές συμπεριφορές και άρνηση των παιδιών να εργαστούν.
• Συμπεριφορές που ταιριάζουν σε μικρότερη ηλικία.
• Απόσπαση προσοχής.
Είμαι ασφαλής;
Η απάντηση στο αν τα παιδιά μας θα είναι ασφαλή στο σχολείο αυτή τη στιγμή δεν είναι εύκολο να δοθεί, καθώς δεν υπάρχουν σαφή και ξεκάθαρα επιστημονικά δεδομένα. Θα ήταν λάθος να σπεύσουμε να κατευνάσουμε τους φόβους των παιδιών, διαβεβαιώνοντας τα ότι τίποτα δεν πρόκειται να τους συμβεί. Αυτό που έχουν ανάγκη είναι να γνωρίζουν πως σε κάθε περίπτωση θα υπάρχουν στη ζωή τους ενήλικες φροντιστές που θα ανταποκριθούν σ’ αυτόν ακριβώς το ρόλο τους.
Τώρα περισσότερο από ποτέ τα παιδιά μας έχουν την ανάγκη να ξεκουραστούν στην φροντίδα μας.
Σύμφωνα με το νευροεπιστήμονα, ψυχίατρο, συγγραφέα και ερευνητή Stephen Porges, η πιο συχνή ερώτηση που κάνουν τα παιδιά στον εαυτό τους και μάλιστα υποσυνείδητα δεν είναι ούτε «Πώς … ;» ούτε «Γιατί …;». Αυτό που αναρωτιούνται συνεχώς είναι: «Είμαι ασφαλής;».
Και για να απαντήσουν σε αυτό το τόσο κρίσιμο ερώτημα εξετάζουν το που βρίσκονται τι συμβαίνει γύρω τους και ποιος βρίσκεται μαζί τους. Ανάλογα με τα δεδομένα που έχουν η απάντηση που θα δώσουν αλλάζει μέσα σε 1 δευτερόλεπτο. Επειδή το συγκεκριμένο ερώτημα τίθεται στο υποσυνείδητο τα παιδιά δεν μπορούν να απαντήσουν ευθέως εάν τα ρωτήσουμε. Ωστόσο αν εμφανιστεί κάτι που τα κάνουν να νιώσουν μη ασφαλή το νευρικό τους σύστημα θα δώσει αμέσως την απάντηση.
Υπάρχουν τέσσερις κύριοι παράγοντες που καλούμαστε να συνυπολογίσουμε εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τι είναι αυτό που επιδρά στο επίπεδο της συναισθηματικής και σωματικής ασφαλείας που νιώθει ένα παιδί σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή:
1) τι συμβαίνει στο άμεσο κοντινό του περιβάλλον.
2) με ποιον τρόπο επικοινωνούν μαζί του οι άλλοι.
3) η δική του εσωτερική κατάσταση και
4) η κατάσταση του φροντιστή που βρίσκεται μαζί του.
Αυτός ο τελευταίος παράγοντας είναι καθοριστικός για την αντίδραση που μπορεί να έχει το κάθε παιδί.
Ένας στρεσαρισμένος φροντιστής μπορεί να σημάνει «συναγερμό» στον παιδικό εγκέφαλο και να πυροδοτήσει μια σειρά αντιδράσεων που στηρίζονται στα βασικά ένστικτα επιβίωσης (flight, fight, freeze και faint). Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό για αυτή την αίσθηση ασφάλειας που θέλουμε να τους καλλιεργήσουμε, να είμαστε οι ίδιοι γειωμένοι και συνειδητοί ως προς τα δικά μας συναισθήματα και ανάγκες σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή.
Η ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι μια συνθέτη και πολυετής διαδικασία. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, φτάνουμε στην πλήρη ωρίμανση γύρω στα 26-28 χρόνια. Το μεγαλύτερο τμήμα του εγκεφάλου αναπτύσσεται στους περισσότερους ανθρώπους έως την ηλικία των 5-7 ετών. Από αυτή την ηλικία τα παιδιά αρχίζουν σταδιακά να μπορούν να ελέγχουν περισσότερο τις συναισθηματικές τους αντιδράσεις.
Ας δούμε λίγο τι συμβαίνει σε έναν ανώριμο εγκέφαλο όταν είναι στρεσαρισμένος ή βιώνει έντονα συναισθήματα. Σύμφωνα με τον ψυχίατρο και νευροεπιστήμονα Daniel Siegel, ο παιδικός εγκέφαλος μοιάζει σε μια τέτοια συνθήκη σαν τη χύτρα που το καπάκι της εκτινάσσεται επειδή έχει ανεβάσει υψηλή θερμοκρασία. Χρησιμοποιεί μάλιστα το παράδειγμα της παλάμης για να εξηγήσει αυτή τη λειτουργία.
Σκεφτείτε ότι ο αντίχειρας είναι η αμυγδαλή, το τμήμα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο να μας κρατά ασφαλείς. Όποτε είμαστε θυμωμένοι, αναστατωμένοι, ματαιωμένοι ή αγχωμένοι αυτός ο «συναισθηματικός εγκέφαλος» παίρνει τα ηνία και ενεργοποιεί τους μηχανισμούς επιβίωσης μας (flight, fight, freeze και faint). Για να καταφέρουμε να συνδεθούμε και πάλι με το λογικό τμήμα του εγκεφάλου μας, τον προμετωπιαίο φλοιό (τα υπόλοιπα δάχτυλα της παλάμης στο παράδειγμά μας) χρειάζεται να επαναφέρουμε την αναπνοή μας και να αναγνωρίσουμε το συναίσθημα που έχει πυροδοτήσει αυτή την αντίδραση.
Σε αυτές τις περιπτώσεις που το παιδί βιώνει μια τόσο έντονη κατάσταση και το σύστημα του απορρυθμίζεται είναι δύσκολο έως αδύνατο να ακούσει εντολές και να ανταποκριθεί.
Όπως αναφέρει ο ψυχίατρος, Bruce Perry, χρειάζεται πρώτα να βοηθήσουμε το παιδί να ηρεμήσει ώστε να νιώσει ασφάλεια (regulate), στη συνέχεια να συνδεθούμε μαζί του επικυρώνοντας τα συναισθήματά του (relate) και μόνο όταν το παιδί είναι ήρεμο μπορούμε να συζητήσουμε μαζί του για εναλλακτικούς τρόπους εκτόνωσης των συναισθημάτων του, όρια και κανόνες (reason).
Τι συμβαίνει με τη μάθηση;
Είναι καλό να γνωρίζουμε ότι σε περιόδους έντονου στρες στο σώμα μας αυξάνονται τα επίπεδα της κορτιζόλης, μιας χημικής ουσίας, που όταν βρίσκεται σε υψηλή συγκέντρωση μπορεί να καταστρέψει τα εγκεφαλικά κύτταρα και να αποδυναμώσει τις μεταξύ τους συνδέσεις. Με βάση τα παραπάνω γίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρο ότι ένας στρεσαρισμένος εγκέφαλος είναι σχεδόν αδύνατο να μάθει. Η μάθηση είναι δύσκολη όταν ο εγκέφαλος ενός παιδιού ασχολείται με ζητήματα ασφάλειας και είναι συναισθηματικά υπερφορτωμένο.
Υπάρχει μια σειρά στο τι είναι πιο σημαντικό όταν βρισκόμαστε υπό πίεση. Πρώτη έρχεται η σχέση και η σύνδεση με τα παιδιά μας και ακολουθούν το παιχνίδι και η δυνατότητα για συναισθηματική αποφόρτιση (π.χ. κλάμα). Η εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να είναι αποτελεσματική όταν τα παιδιά νιώθουν ασφαλή στη σχέση τους με τους ενήλικες ή όταν παίζουν. Προκειμένου να νιώσουν τα παιδιά μας ξανά ασφαλή στο σχολείο χρειάζεται να γνωρίζουν ότι οι δάσκαλοί τους θα τα φροντίσουν και θα τους δώσουν τον χώρο να εκφράσουν τα συναισθήματά τους.
Το παιχνίδι ως «βάλσαμο»
Το ελεύθερο και αυτοκαθοδηγούμενο παιχνίδι είναι το μέσο με το οποίο τα παιδιά επεξεργάζονται και δίνουν νόημα στον κόσμο γύρω τους και σε οτιδήποτε τα αφορά. Στο βιβλίο του «Ελευθερία στη Μάθηση», ο αναπτυξιακός ψυχολόγος Peter Gray περιγράφει εκτενώς τους τρόπους με τους οποίους έπαιζαν τα παιδιά σε εμπόλεμες ζώνες και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το παιχνίδι είναι το μέσο που χτίζει την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών. Δεν είναι χάσιμο χρόνου ούτε τεμπελιά. Είναι το «βάλσαμο» για τις παιδικές ψυχές σε καιρούς που οι ενήλικοι αδυνατούν να δώσουν εξηγήσεις.
Όπως αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο του ο σπουδαίος εκπαιδευτικός Teacher Tom, το ότι τα παιδιά μας συνεχίζουν να παίζουν δεν είναι ένδειξη ότι είναι και «καλά». Στην πραγματικότητα κανείς μας δεν είναι «καλά» μετά την πανδημία. Το παιχνίδι των παιδιών είναι το μοναδικό όπλο που διαθέτουν για να καταλάβουν και να επεξεργαστούν όσα τους συμβαίνουν. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, γονείς και εκπαιδευτικοί να τους δώσουμε τον χώρο να το κάνουν.
Επικοινωνία με το σχολείο:
Πολύ σημαντικό τώρα περισσότερο από ποτέ είναι να υπάρχει ανοιχτή και ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ γονέων και δασκάλων. Και αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν βάλουμε στην άκρη τις διαφορές και καλλιεργήσουμε ένα κλίμα συμπαράστασης και αλληλοϋποστήριξης. Ας μην ξεχνάμε ότι οι παιδαγωγοί καλούνται να φέρουν εις πέρας ένα δύσκολο έργο και να φροντίσουν την εκπαιδευτική διαδικασία και την ασφάλεια πολλών παιδιών ταυτόχρονα, σε καιρό πανδημίας. Την ίδια στιγμή, οι γονείς όπως είναι λογικό ανησυχούν για την ασφάλεια των παιδιών τους σε αυτά τα νέα δεδομένα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι συνθήκες είναι δύσκολες και πρωτόγνωρες για όλους μας. Η συνεργασία μεταξύ των δύο πλευρών θα λειτουργήσει σαν «γέφυρα» που θα διευκολύνει το πέρασμα των παιδιών στην καινούρια κατάσταση.
Στρατηγικές επιβίωσης:
Για τους γονείς:
Σταδιακή έκθεση των παιδιών σε ό,τι σχετίζεται με το σχολείο. Δοκιμάστε να:
• Ξεκινήστε την κανονική σας πρωινή ρουτίνα μια εβδομάδα πριν την έναρξη του σχολείου.
• Επισκεφτείτε το σχολείο πριν ξεκινήσει (σε περίπτωση που είναι εφικτό κάτι τέτοιο).
• Όταν συζητάτε με τα παιδιά για το σχολείο χρησιμοποιήστε εκφράσεις όπως «όταν επιστρέψετε στο σχολείο» αντί για «εάν επιστρέψετε στο σχολείο».
• Εάν γνωρίζετε ποιες διαδικασίες ασφαλείας θα εφαρμόσει το σχολείο σας, συζητήστε τις μαζί τους πριν ξεκινήσει το σχολείο (δηλαδή θα κάνετε ακόμα πλύσιμο στο χέρι, ο δάσκαλός σας θα εξακολουθεί να χρησιμοποιεί το απολυμαντικό χεριών, η κυρία X δεν θα επιστρέψει στο σχολείο έως ότου ο ιός έχει μειωθεί λίγο περισσότερο).
• Παραμείνετε ήρεμοι. Ακούγεται απλοϊκό αλλά πέντε βαθιές ανάσες τη στιγμή που το παιδί σας δυσκολεύεται θα σας δώσουν τον χρόνο να ανταποκριθείτε καλύτερα στη φροντίδα του.
• Προσπαθήστε να διατηρήσετε μια ανοιχτή επικοινωνία με το σχολείο, που θα στηρίζεται στην αμοιβαία κατανόηση και υποστήριξη.
• Δημιουργήστε εικόνες που θα λειτουργήσουν ως «άγκυρες» για το διάστημα που το παιδί θα βρίσκεται στο σχολείο (πχ Συζητήστε τι θα κάνετε το απόγευμα που θα είστε μαζί, κολλήστε μια φωτογραφία ή ένα σημείωμα στο δοχείο του φαγητού του).
• Φροντίστε να δημιουργήσετε χρόνο για να περάσετε μαζί με το παιδί σας, κατά τη διάρκεια του οποίου θα έχετε την απερίσπαστη προσοχή σας σε αυτό.
• Προσπαθήστε να μην κρίνετε τα συναισθήματα των παιδιών σας. Μια αμυντική ή «πυροσβεστική» στάση απέναντι στα δύσκολα συναισθήματα μόνο εμπόδια στη σχέση σας μπορεί να δημιουργήσει. Εκφράσεις όπως: «Τι είναι αυτά τώρα;», «Σταμάτα να κλαις!», «Μη φοβάσαι!», «Σαν μωρό κάνεις;» κάθε άλλο παρά βοηθητικές είναι.
• Δώστε τους χρόνο για παιχνίδι μετά το σχολείο ώστε να βοηθήσετε τη συναισθηματική τους αποφόρτιση.
Για τα σχολεία:
• Διευκολύνετε την προσαρμογή των μαθητών σας πίσω στο σχολικό περιβάλλον.
• Οργανώστε δραστηριότητες για να τους βοηθήσετε να επανασυνδεθούν με τους συμμαθητές τους.
• Αφιερώστε χρόνο στην αφομοίωση των νέων κανόνων ασφαλείας από τα παιδιά. Το παιχνίδι και το χιούμορ θα αποδειχθούν πολύτιμος σύμμαχός σας.
• Αφιερώστε χρόνο για να επαναφέρετε τη σύνδεσή σας με τα παιδιά, χωρίς το άγχος των ακαδημαϊκών επιτευγμάτων και της αξιολόγησής τους.
• Αναγνωρίστε τα συναισθήματα των παιδιών και δώστε τους χώρο και χρόνο να τα εκφράσουν. Βοηθήστε τα να επεξεργαστούν τη θλίψη που νιώθουν.
• Επιλέξτε δραστηριότητες που βασίζονται στο παιχνίδι και θα αποτελέσουν “γέφυρα” για το διάστημα που τα παιδιά πέρασαν σπίτι (πχ. Τι νέα ικανότητα έμαθα ενώ ήμουν στο σπίτι; Τι μου έλειπε περισσότερο από το σχολείο)
• Εστιάστε στα θετικά συναισθήματα χωρίς όμως να αγνοείται το άγχος που βίωσαν τα παιδιά την προηγούμενη περίοδο
• Παραμείνετε ήρεμοι. Θα υπάρξουν στιγμές που οι προκλήσεις θα είναι μεγάλες. Μια βαθιά ανάσα θα σας δώσει τον χρόνο να ανταποκριθείτε καλύτερα.
• Μην ξεχνάτε την αυτοφροντίδα σας και μη διστάσετε να ζητήσετε τη βοήθεια ενός ειδικού.
• Αναζητήστε τη στήριξη της ομάδας σας. Συνδεθείτε με τους συναδέλφους σας. Μοιραστείτε τις ανησυχίες σας, συζητήστε, παίξτε ομαδικά παιχνίδια εκτόνωσης, μοιραστείτε βιβλία και εμπειρίες που σας έχουν βοηθήσει με τη διαχείριση του άγχους του δικού σας και των παιδιών.
• Προσπαθήστε να διατηρήσετε μια ανοιχτή επικοινωνία με τους γονείς, που θα στηρίζεται στην αμοιβαία κατανόηση και υποστήριξη.
Πηγές • Άρθρα •
Return to school. A trauma informed approach By Dr Tara Quinlivan
https://www.raftpsychology.com/…/gyid0efdmvfmjw4r9xxly0
…
Leading Our Kids Back To School By Dr. Deborah MacNamara http://macnamara.ca/port…/leading-our-kids-back-to-school/
The Children are Not Fine: None of Us are Fine
http://teachertomsblog.blogspot.com/…/the-children-are
…
Addressing the Needs of Children in Care when returning to school after
Restrictions around COVID-19 have been relaxed.
https://www.northamptonshire.gov.uk/…/Addressing%20the
…
• Βιβλία •
«Grounded: Discover the missing piece in the puzzle of children’s behavior» Claire Wilson
«Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό του; Ντάνιελ Τζ. Σίγκελ και Τίνα Πέυν Μπράυσον εκδόσεις Πατάκη
«Ο εγκέφαλος του ναι» Ντάνιελ Τζ. Σίγκελ και Τίνα Πέυν Μπράυσον εκδόσεις Πατάκη
«Ελευθερία στη μάθηση», Peter Gray, Εκδόσεις Αιακιδών.
