Συχνά, η επικοινωνία μέσα στην οικογένεια μπορεί να γίνει αδιέξοδη. Τα μέλη εμπλέκονται σε σχέσεις και μορφές αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζονται από φαύλους κύκλους, ισχυρές αντιφάσεις και βιώνονται με έντονο αίσθημα ενοχής. Η συναισθηματική εμπλοκή και η σύγκρουση στον άξονα της αντιφατικής εμπειρίας, τις περισσότερες φορές παραμένουν άρρητες, ενδοβάλλονται στα άτομα και επηρεάζουν ως έναν βαθμό τη συμπεριφορά τους όχι μόνο εντός του οικογενειακού πλαισίου αλλά και έξω από αυτό. Τέτοιες καταστάσεις περιγράφηκαν για πρώτη φορά από τον G. Bateson (1972), ονομάζονται διπλοί δεσμοί, και το χαρακτηριστικό τους είναι πως “ό,τι και να κάνεις, θα είσαι ένοχος..!”
O αρνητικός Διπλός Δεσμός
Ο Διπλός Δεσμός είναι μια κατάσταση κατά την οποία το άτομο εμπλέκεται και καλείται να απαντήσει σε μια παράδοξη δήλωση ή πρόσκληση, στην οποία με όποιο τρόπο και αν αντιδράσει θα τιμωρηθεί. Παράδοξη γιατί περιλαμβάνει δύο ταυτόχρονα και αντιφατικά μηνύματα, δηλαδή μηνύματα που την ίδια στιγμή ακυρώνουν το ένα το άλλο. Έτσι, η επιτυχημένη απόκριση σε ένα από αυτά τα μηνύματα σημαίνει αυτομάτως αποτυχημένη απόκριση στο δεύτερο μήνυμα, με αποτέλεσμα το άτομο να νιώθει παγιδευμένο και να περιμένει να τιμωρηθεί σε όποια πλευρά του μηνύματος και αν αντιδράσει.
Μια τέτοια κατάσταση βιώνεται με αίσθημα ενοχής και με τάση για εσωτερίκευση της σύγκρουσης. Βασική προϋπόθεση για το διπλό δεσμό είναι η ύπαρξη μιας στενής σχέσης, η οποία θα είναι ιδιαίτερα σημαντική για κάποιον ή και για όλους τους συμμετέχοντες. Για το λόγο αυτό οι παράδοξες αυτές δηλώσεις δε μπορούν να αγνοηθούν και το άτομο δεν μπορεί να δραπετεύσει από αυτή την κατάσταση ή να την σχολιάσει.
Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας σχέσης είναι η σχέση μητέρας-παιδιού. Εξαιτίας αυτού του είδους της επικοινωνίας δημιουργείται ένα πλαίσιο, το οποίο χαρακτηρίζεται από αυξανόμενη ένταση και στο οποίο το άτομο μαθαίνει να προσπαθεί να αποφύγει την τιμωρία αντί να επιδιώκει την επιβράβευση. Ένα παράδειγμα μιας διπλής παγίδευσης είναι μια μητέρα που λέει στο παιδί της με σφιγμένα δόντια “έλα να σε αγκαλιάσω γιατί σε αγαπάω”.
Το λεκτικό μήνυμα έρχεται σε αντίθεση με το σωματικό και το παιδί δε ξέρει πώς να ανταποκριθεί στη σύγκρουση αυτή. Ωστόσο εξαρτάται από τη μητέρα του για την ικανοποίηση των βασικών του αναγκών και έτσι δε μπορεί ούτε να αγνοήσει ούτε να αφήσει αυτή τη σχέση. Βρίσκεται λοιπόν σε ένα δίλημμα. Αν δεν αγκαλιάσει τη μητέρα πιθανότατα αυτή θα θυμώσει μαζί του, αν την αγκαλιάσει θα έρθει αντιμέτωπο με τα εχθρικά της συναισθήματα. ‘Όπως και να αντιδράσει λοιπόν το παιδί στην πρόσκληση της μητέρας θα έχει αρνητικές συνέπειες και θα νιώσει ενοχή.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η δήλωση “αν με αγαπάς σταμάτα να με αγαπάς”. Το άτομο καλείται να αποδείξει την αγάπη του μέσα από τη διακοπή αυτής. Έτσι αν συνεχίσει να αγαπάει το άλλο άτομο θα προδώσει εκείνο και την επιθυμία του, αν σταματήσει να το αγαπάει θα προδώσει τον εαυτό του και τα συναισθήματα του. Ό,τι και να κάνει θα είναι ένοχος. “Τι να την κάνω τώρα την ανθοδέσμη, αφού την έφερες μόνο και μόνο επειδή σου είπα χθες ότι δε μου φέρνεις ποτέ λουλούδια”, είναι ένα τρίτο παράδειγμα διπλής παγίδευσης. Το άτομο που έφερε την ανθοδέσμη βρίσκεται παγιδευμένο, είτε φέρει λουλούδια είτε όχι θα τιμωρηθεί, διότι θα έρθει αντιμέτωπο με το θυμό του άλλου προσώπου.
Ψυχοθεραπεία
Όταν οι καταστάσεις διπλής παγίδευσης στην οικογένεια χρονίζουν και συντηρούνται μέσα από φαύλα μοτίβα επικοινωνίας, το άτομο που έχει τον ρόλο του δέκτη τέτοιων μηνυμάτων, αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο και το περιβάλλον μέσα από αυτό το πρίσμα και να αντιδρά σε ό,τι προσλαμβάνει ως διπλό μήνυμα με ενοχή, πανικό, ή θυμό. Δηλαδή, αυτή η συγκρουσιακή, αντιφατική κατάσταση ενδοβάλλεται όπως όλες οι οικογενειακές σχέσεις και προβάλλεται στις αλληλεπιδράσεις και με άλλα άτομα. Στο τέλος καταφεύγει στην απομόνωση ή το παράλογο.
Τέτοιου είδους μοτίβα επικοινωνίας συναντώνται συχνά μέσα σε μια οικογένεια και επηρεάζουν αρνητικά την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού αλλά και την ψυχική υγεία όλων όσων εκτίθενται σε αυτή την κατάσταση. Το άτομο που βιώνει συνθήκες διπλής δέσμευσης έχει αυξημένες πιθανότητες να αναπτύξει αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας, να χάσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του και τους γύρω του, να έχει δυσκολία στις διαπροσωπικές του σχέσεις και χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Μπορεί επίσης να εμφανίσει σωματικά συμπτώματα, κατάθλιψη ενώ στα μικρότερα παιδιά συχνά είναι τα προβλήματα συμπεριφοράς και η παλινδρόμηση σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια. Κατά την ενηλικίωση η απομάκρυνση των ατόμων αυτών από το σπίτι είναι δύσκολη καθώς και η ανάπτυξη νέων υγιών σχέσεων.
Οι περιπτώσεις διπλού δεσμού αντιμετωπίζονται με ψυχοθεραπεία. Ενδείκνυται η συστημική θεραπεία, η οποία θα περιλαμβάνει όλα τα εμπλεκόμενα μέλη. Στόχος είναι η αναδόμηση των σχέσεων, η βελτίωση της επικοινωνίας και η αντιμετώπιση των συναισθημάτων ενοχής.
Ιωάννα Κούρια, Ψυχολόγος – Οικογενειακή Θεραπεύτρια.
